نرخ مبادله (نرخ ارز)، قیمت نسبی یک ارز است که بر حسب ارز دیگر (بیشتر بر حسب دالر آمریکا) بیان میشود. برای اقتصادهای پیشرفته که حضور فعالی در تجارت بین المللی دارند، نرخ ارز یک متغیر اقتصادی مهم است.
نرخ ارز به شما میگوید که ارزش پول شما در برابر یک ارز خارجی چقدر است. به عنوان مثال در تاریخ 23 / 09 / 1400 هر دالر در حدود 125 افغانی معامله میشد؛ به این معنی که هر یک افغانی در تاریخ یاد شده به میزان 0.008 دالر ارزش داشته است. البته این نرخ، بالاترین رقم ثبت شده نرخ دالر در دو دههی اخیر است.
اهمیت نرخ ارز
نرخ ارز منعکس کننده ارزش پول ملی یک کشور است. ارزش پول ملی بیانگر قدرت اقتصادی یک کشور میتواند باشد؛ زیرا ارزش پول ملی بیان کنندهی مسائل داخلی و ارزش دارایی های بانک مرکزی (پشتوانه پول های چاپ شده) است.
ارزش پول ملی یک کشور در صورت رشد اقتصادی آن کشور قدرتمند شده و در صورت تضعیف اقتصادی و سیاسی تضعیف میگردد. به همین دلایل یکی از بهترین شاخصه های ارزیابی رشد و توسعه یک کشور را میتوان نرخ اسعار خارجی در آن کشور عنوان کرد.
نرخ ارز ثابت و نرخ ارز شناور (متغیّر)
تقسیم بندی نرخ ارز دو نوع است. ثابت و شناور (متغیر) که نرخ ارزهای شناور دائماً در حال نوسان است در حالی که نرخ ارزهای ثابت به ندرت تغییر میکند.
- نرخ ارز ثابت:
نرخی است که دولت (بانک مرکزی) به عنوان نرخ ارز رسمی تعیین میکند. در چنین نظامی دولت تمام منابع را در دست میگیرد تا ارزش پول خود را در بازهی تعیین شده حفظ کند. - نرخ ارز شناور:
بر خلاف نرخ ثابت، نرخ ارز شناور (متغیر) از طریق عرضه و تقاضا تعیین میشود. در چنین نظامی، عرضه کننده و تقاضا کننده اسعار بدون دخالت عامل خارجی نرخ ارز را مشخص میکنند.
در نظام ارزی متغیر، وضعیت اقتصاد کشور در نرخ ارز منعکس میشود. در افغانستان سیستم نرخ شناور حاکم است و ارزش پول افغانستان در مقابل اسعار خارجی بر مبنای عرضه و تقاضا تعیین میشود.
در واقعیت هیچ ارزی کاملاً ثابت یا شناور نیست. در یک نظام ارزی ثابت، فشارهای بازار میتواند منجر به تغییر در نرخ اسعار گردد. گاهی اوقات دولت ها با تعیین نرخ های دستوری برای اسعار خارجی، سعی بر حفظ ارزش پول ملی کشور خود دارند که در چنین شرایطی بازارهای آزاد (غیر قانونی) مبادلهی اسعار (که منعکس کنندهی نرخ واقعی بر اساس عرضه و تقاضا میباشد) شکل میگیرند.
بانک مرکزی اغلب مجبور میشود نرخ رسمی را کاهش یا افزایش دهد تا نرخ اسعار با نرخ بازار آزاد مطابقت داشته باشد و در نتیجه فعالیت بازار غیر قانونی را متوقف کند.
در حالی که در یک نظام نرخ شناور، بانک مرکزی ممکن است برخی مواقع برای اطمینان از ثبات بازار و اجتناب از تورم، در بازار اسعار خارجی مداخله کند. با این حال کمتر اتفاق می افتد که بانک مرکزی در تعیین نرخ اسعار در یک نظام شناور دخالت کند.
عوامل تعیین کننده نرخ دالر
در سیستم های پولی مدرن، تنها عرضه و تقاضا مشخص کننده نرخ اسعار نیست. چرا که عوامل متعدد اقتصادی و سیاسی در تعیین نرخ ارز دخیل است. بسیاری از این عوامل مربوط به روابط تجاری یک کشور با دیگر کشورهاست.
آیا در افغانستان هم شرایط مشابه دیگر کشورها است ؟
در زیر تعدادی از مهمترین عوامل تعیین کنندهی نرخ دالر در افغانستان آورده شده است :
- نرخ بهره:
تغییرات در نرخ بهره بر ارزش ارز و نرخ مبادله تأثیر میگذارد. با توجه به وضعیت اقتصادی و شرایط زندگی مردم در افغانستان، نرخ بهره بالا است. نرخ بهره بالا باید منجر به جذب سرمایه گذار خارجی گردد اما در افغانستان شرایط اینگونه نیست.
مصون نبودن سرمایه در برابر تغییرات سیاسی و نگرانی های امنیتی از طرف سرمایه گذاران باعث شده افغانستان نتواند سرمایه گذاران خارجی را جذب کند. - نرخ تورم:
تغییرات نرخ تورم، تأثیر مستقیم و فوری بر ارزش پول یک کشور و نرخ اسعار خارجی میگذارد. نرخ تورم داخلی بالا در افغانستان باعث شده تقاضا برای دالر که نرخ تورمی بسیار کمتر از افغانی دارد، به منظور حفظ سرمایه از طرف مردم روز به روز بیشتر شود چرا که در شرایط تورمی شدید ارزش پول ملی به شدت کاهش مییابد. - بدهی دولت:
کشورهایی که بدهی های بلند مدت و زیاد دارند، شانس کمتری برای جذب سرمایه گذاری خارجی دارند که به نوبه خود موجب تورم میشود؛ به پول ملی کشور در جهت کاهش ارزش فشار وارد میکند و ارزش آن را در برابر اسعار خارجی کاهش میدهد. - ثبات سیاسی:
کشوری با آشفتگی های سیاسی هیچ شانسی برای جذب سرمایه گذاری خارجی ندارد. نه تنها سرمایه گذاران خارجی بلکه سرمایه گذاران داخلی هم رغبتی برای سرمایه گذاری در افغانستان ندارند و سرمایه خود را تبدیل به دالر کرده و از افغانستان خارج میکنند.
این مسأله سبب افزایش تقاضا برای دالر شده و در نتیجهی آن ارزش افغانی کاهش مییابد. - صادرات و واردات:
افغانستان خیلی بیشتر از صادرات خود، واردات انجام میدهد و در نتیجهی آن تقاضا برای اسعار خارجی، مخصوصاً دالر همیشه سیر سعودی داشته است. کاهش درآمد به دلیل بیشتر بودن واردات نسبت به صادرات، باعث کاهش شدید ارزش پول کشور شده است. - رکود اقتصادی:
کشوری که رکود را تجربه میکند برای سرمایه گذاران خارجی جذابیت کمتری دارد. چرا که ریسک سرمایه گذاری در چنین کشوری بالا است.
در دو دههی گذشته، اقتصاد افغانستان بیشتر اوقات در مرحلهی رکود بوده است که باعث شده پول افغانستان در مقابل ارزهای خارجی همواره ضعیف تر عمل کند و ارزش خود را از دست بدهد.
هنگام تعیین نرخ دالر، ملاحظات ویژهی دیگری نیز وجود دارد. به عنوان مثال بسیاری معتقد هستند که دالر به دلیل ثبات و مقبولیت جهانی که دارد “پناهگاه امن” برای حفظ سرمایه در زمانی است که چشم انداز اقتصادی نامشخص است. در چنین شرایطی تقاضا برای دالر افزایش مییابد و همانند همه بازارهای مالی وقتی تقاضا برای یک ارز افزایش یابد، ارزش آن نیز در برابر ارز دیگر بیشتر میشود.
شرایط اقتصادی افغانستان به گونهای است که به جای دولت و بانک مرکزی؛ تحولات سیاسی نقش اصلی در تعیین نرخ دالر را بازی میکند. از آنجایی که بازار از حالت عادی خارج شده و تحت تأثیر تحولات سیاسی قرار گرفته است، اقتصاد کشور متزلزل شده و بازار خرید و فروش اسعار خارجی، به خصوص دالر را گرم کرده است.
